Modlin Stary (część I)

Pewnego dnia przyjechałem, w sierpniu 2022 roku do Warszawy, na zaproszenie moich kuzynów. 

Nigdy dotąd nie widzieliśmy się, a znaliśmy się tylko przez telefon. Kuzyni, co zadziwiające - przywitali mnie na peronie Dworca Centralnego.

Drugiego dnia zostałem zaproszony na wycieczkę do Twierdzy Modlin. To zaledwie 40 minut jazdy samochodem od stolicy. Trafiliśmy bezbłędnie na parking.

Weszliśmy na jej teren. Stanęliśmy przy starym zardzewiałym szlabanie. Z prawej strony stare czerwone mury Twierdzy, z lewej skromny wjazd do niej, a po środku jakieś zapuszczone ogródki. Tylko słonko wesoło oświetla, to całe obejście, na którym stoimy.

Pojawił się przed chwilą czarnym autem człowiek w ubraniu moro, wysiadł, kuzynka Ania zapytała, gdzie można kupić bilety do Twierdzy. Wskazał środkowe drzwi Twierdzy. Wkrótce okazało się, że to przewodnik, po jej terenie. Zagadnął nas, że pani od biletów dawniej przychodziła 15 minut przed godz. 9, a teraz przychodzi 15 minut po 9. Widocznie weszła w lepszą fazę rutyny.

Modlin, jako miasto to prawobrzeżna część Nowego Dworu Mazowieckiego, miasto w województwie mazowieckim, w powiecie nowodworskim. Składa się z oficjalnych części miasta: Modlin Stary i Modlin-Twierdza. Jest tu także modlińskie lotnisko.

Trochę historii

Przed 400 laty, w 1617 roku wieś Moglno, należała do starostwa zakroczymskiego. Teraz to miasto Zakroczym. Owo miasto dziś liczy niewiele ponad 3 tys. mieszkańców.

Aż do 1952 roku, Modlin był osadą, przy ujściu Narwi do Wisły. A dopiero w latach 1952-1954 była to siedziba gminy Modlin. W 1961 roku, Modlin w większości włączony w granice, gminy miejskiej Nowy Dwór Mazowiecki. W 1977 r. Twierdza Modlin została odznaczona Orderem Krzyża Grunwaldu II klasy.

Teren dawnego Modlina podzielony jest na dwa osiedla miasta Nowego Dworu Mazowieckiego.

    Osiedle nr 6 – Modlin-Twierdza, na terenie którego, znajduje się centralna część Twierdzy Modlin,     jednej z największych w Polsce;
    Osiedle nr 7 – Modlin Stary – przez osiedle przebiega linia kolejowa nr 9 (Warszawa Wschodnia –     Gdańsk Główny), na której znajduje się stacja kolejowa Modlin.

W 2012 roku, w miejscu lotniska wojskowego, powstał cywilny port lotniczy Warszawa-Modlin, obsługujący przewoźników o niskich kosztach. Lotnisko to ma służyć, jako drugi port lotniczy dla aglomeracji warszawskiej i północno-wschodniej części Polski.

Zgodnie z miejscową tradycją, mając na uwadze dawny wojskowy charakter lotniska Modlin, port lotniczy Warszawa-Modlin, administracyjnie leży na Osiedlu nr 6 – Modlin-Twierdza. W wyniku likwidacji gminy Modlin, w 1961 roku teren dawnej gromady Modlin Nowy, włączono do sąsiedniej gminy Pomiechówek, jako sołectwo, pod nazwą Nowy Modlin (tylko przestawiono słowa).

Gmina jest położona nad rzeką Wkrą.

Według danych z 30 czerwca 2004 gminę zamieszkiwało 8816 osób. Natomiast według danych z 31 grudnia 2017 r. gminę zamieszkiwało 9106 osób. Pozostałe tereny zlikwidowanej gminy, przysiółki: Gałachy i Utratę – włączono, jako ulice - do Zakroczymia.

W Modlinie, przemianowanym za czasów zaborów, na Nowogeorgijewsk, urodził się w 1881 roku, Nikołaj Miaskowski, wybitny rosyjski kompozytor - twórca m.in. 27 symfonii i wyjątkowy profesor kompozycji Konserwatorium Moskiewskiego.

Historia Twierdzy

Od wczesnego średniowiecza do 1806, w Modlinie budowano pierwsze umocnienia, i były plany budowy Twierdzy Modlin. Nowy Dwór Mazowiecki, ruiny spichlerza nad Narwią - widok z wieży Cytadeli.

Tutaj było skrzyżowanie szlaków komunikacyjnych biegnących wzdłuż Wisły, Narwi i Bugu, zostało ono umocnione już w okresie wczesnego średniowiecza, w czasach panowania dynastii Piastów. Dla kontrolowania i zabezpieczenia tego strategicznego rejonu w Zakroczymiu, wzniesiono w XI wieku warowny gród.

Pierwsze nowożytne fortyfikacje w pobliżu Modlina wybudowano w czasie potopu szwedzkiego – w 1655 roku wojska szwedzkie założyły tu ufortyfikowany obóz (tzw. Bugskansen). Obecnie nie istnieją żadne pozostałości tego umocnienia. Prace fortyfikacyjne w tym miejscu, przy przeprawie prowadziły w okresie wielkiej wojny północnej wojska saskie feldmarszałka Adama von Steinaua.

Uwagę na konieczność ufortyfikowania tego rejonu zwracano też w czasach stanisławowskich. W roku 1794 rosyjski generał Pietr Korniłowicz Suchtelen, opracował plany twierdzy "Zakroczym", ale prac nad jej budową, nigdy nie podjęto. W latach 1806–1815, okres napoleoński. I obrona Twierdzy w 1813 roku.

Budowę Twierdzy rozpoczęto z rozkazu Napoleona I. 1 grudnia 1806 roku w Poznaniu, wydał on "rozkaz w sprawie ufortyfikowania przyczółków" w Wyszogrodzie, Modlinie, Serocku i Pradze.

W okresie Księstwa Warszawskiego, od wiosny 1807 do lata 1812 roku, powstał zasadniczy zrąb Twierdzy, złożony z obwarowania głównego (twierdza bastionowa, obecnie obwód wewnętrzny Cytadeli), trzech wysuniętych, nieukończonych koron oraz umocnień na przedmościach kazuńskim, nowodworskim i Wyspie Szwedzkiej.

Były to fortyfikacje ceglano-ziemne, wznoszone według nowoczesnej, myśli francuskiej. Autorem pierwszego projektu Twierdzy był wybitny francuski inżynier, generał François de Chasseloup-Laubat. Do pracy przy budowie umocnień, zatrudniono w 1812 r., oprócz rzemieślników także 10-12 tysięcy okolicznych chłopów.

Modlin: działobitnia por. Kołaczkowskiego, zwana także Redutą Napoleońską. Wykonana w koronie utrackiej, jako jedna z trzech planowanych obiektów. To jeden z najstarszych obiektów Twierdzy.

W wojnie 1812 roku, Twierdza modlińska miała służyć, wraz z umocnieniami w Serocku, Pradze i Zamościu, jako oparcie dla operacji wojsk francuskich. Wobec postępów ofensywy napoleońskiej, prace fortyfikacyjne zostały  przerwane w sierpniu 1812 roku. Po klęsce wyprawy Napoleona na Moskwę, pilna stała się potrzeba przygotowania Modlina, do obrony.

Umocnienia były pospiesznie uzupełniane i rozbudowywane od grudnia 1812 roku. Oblężenie Twierdzy przez wojska rosyjskie Iwana Paskiewicza (10 000 żołnierzy), rozpoczęło się 5 lutego 1813. W tej kampanii Twierdza modlińska wypełniła swoje zadanie, blokowała na obszarze Księstwa Warszawskiego, liczne oddziały rosyjskie i trwając w walce na głębokich tyłach teatru działań, gdy główne wojska Księstwa, walczyły pod dowództwem ks. Józefa Poniatowskiego w Niemczech.

Garnizon Twierdzy tworzyły mieszane oddziały polskie, francuskie, saskie i wirtemberskie, dowodzone początkowo przez generała Franciszka Ksawerego Kosseckiego, a następnie przez generała Hermana Wilhelma Daendelsa, którego to Kossecki został zastępcą w czasie dalszej obrony (wg. Małej Encyklopedii Wojskowej), garnizonem Modlina początkowo dowodził generał Ksawery Kossecki, a dopiero potem dowództwo objął Daendels.

Łącznie Modlina broniło 5230 żołnierzy, 261 oficerów i 120 dział, w tym około 4000 polskich żołnierzy. Obrona Modlina trwała nawet wtedy, gdy po klęsce Napoleona w "Bitwie Narodów" pod Lipskiem (październik 1813), zgasły nadzieje na ofensywę francuską, w kierunku wschodnim i odblokowanie Twierdzy.

Twierdza skapitulowała 1 grudnia 1813 roku (25 grudnia 1813 wg Małej Encyklopedii Wojskowej), wobec wysokich strat (48,4% stanu wyjściowego), wyczerpania się amunicji i przeniesienia się operacji wojsk własnych za Ren. Kapitulację przyjął rosyjski generał P. Kleinmichel, który w lipcu zastąpił Paskiewicza.

W okresie Królestwa Polskiego, w Twierdzy stacjonowały, nieliczne oddziały armii polskiej i rosyjskiej. Mimo wielu planów, nie podejmowano większych działań, mających na celu rozbudowę Twierdzy. W okresie Powstania Listopadowego i wojny polsko-rosyjskiej 1831 roku, Twierdza została sprawnie przygotowana do obrony i uzupełniona elementami fortyfikacji polowej. Jej komendantem został gen. Ignacy Ledóchowski.

W czasie operacji letnich 1831 roku, Twierdza nie była atakowana. 8 września 1831 roku do Twierdzy weszła po kapitulacji Warszawy, większość wojsk polskich – 32,5 tys. żołnierzy z 91 działami. Armia wkrótce opuściła Modlin i skierowała się w stronę Płocka, zaś sama Twierdza została 25 września okrążona, przez wojska rosyjskie.

Wobec przekroczenia przez armię granicy pruskiej, obrona Modlina stała się wkrótce bezcelowa; Twierdza skapitulowała 9 października 1831 roku, jako przedostatni punkt oporu powstania. 1832–1883 - następuje pierwsza rozbudowa Twierdzy i okres stagnacji.

Modlin: wieża zachodnia koszar, zwana "tatarską", "czerwoną" lub "kaukaską". Widoczna pojedyncza zachowana strzelnica działowa, pozostałe zostały przebudowane na okna.

Likwidacja autonomii Królestwa Polskiego, po roku 1831, wiązała się również z rozbudową fortyfikacji na jego obszarze. Celem tego działania, była nie tylko obrona zachodnich rubieży Rosji, ale też zapobieżenie kolejnym polskim zrywom. W ten sposób powstała Twierdza w Warszawie (Cytadela Aleksandryjska).

Również w Modlinie, przemianowanym w 1834 roku, na Новогеоргиевск (Nowogieorgiewsk), podjęto szeroko zakrojone prace, nad rozbudową fortyfikacji. Autorem głównego planu rozbudowy, w latach 1832–1841 był generał Iwan Dehn. Całość przebudowy, wraz z modernizacją przedmości, zakończono w roku 1841.

Po ukończeniu prac, Twierdza otrzymała nazwę Nowogieorgiewska. Kilka lat dłużej trwała budowa ogromnego, obronnego spichrza zbożowego, stanowiącego główny magazyn dla wojsk rosyjskich, stacjonujących na obszarze Królestwa.

W latach sześćdziesiątych polecenie rozbudowy i uzupełnienia Twierdzy Nowogieorgiewsk (Modlin) wydał gen. Eduard Totleben. Na jego polecenie wybudowano po 1864 wewnątrz francuskiego rdzenia bastionowego 2250 metrowy obwód obronnych koszar, obliczony na pomieszczenie 20 tys. żołnierzy, charakterystyczny dla fortyfikacji rosyjskich (podobne miały Twierdza Dęblin i
Twierdza Brześć.

Koszary osłaniane z 4 kaponier, stały się trzecim obwodem twierdzy Modlin. Koszary te, posiadające strzelnice dla dział i broni piechoty, kaponiery na załamaniach i otoczone rowem miały stanowić,  ostatni punkt oporu Twierdzy. W tym okresie ukończono, porzucone po roku 1813 korony, uzupełniono je ciągłym umocnieniem poligonalnym, z rawelinami i murem Carnota.

W okresie następnych 40 lat Twierdza stopniowo stawała się przestarzała, mimo to nie podejmowano większych działań, w kierunku jej modernizacji. W latach 60. wybudowano także w Cytadeli kilka prochowni (magazynów amunicyjnych). Uzupełniono ją też o fort "Ostrołęka", powstały z rozbudowy dzieła rogowego, we wschodniej części Twierdzy.

Toczone w tym czasie wojny (głównie wojna krymska), pokazały nowe tendencje w sposobach prowadzenia wojny i budownictwie umocnień. 1883–1915 Twierdza fortowa. Modlin, Fort III: wejście główne do koszar i poterny oraz fragment ceglanej kaponiery.

Do modernizacji Twierdzy, jak i budowy w podobnym czasie, innych umocnień w zachodniej części Rosji, np. Osowiec, Warszawa, Dęblin, przystąpiono w 1883, co miało związek z coraz gorszą sytuacją międzynarodową – głównie sojuszem niemiecko-austro-węgierskim i włoskim, sojusz zyskał miano Trójprzymierza.

Wzniesiono wówczas pierścień 8 fortów, wysuniętych przed dotychczasową Twierdzę, na odległość 2,1 do 4,8 kilometra; ponadto na przedmościu nowodworskim, wzniesiono fort "Nad Wisłą". Budowę fortów, których plany oparto o typowy fort rosyjski, wzór F1879, ukończono w 1888. Były to forty dwuwałowe (oddzielne wały dla artylerii i piechoty), oparte na planie pięcioboku, o dwóch czołach.

Wszystkie budowle – koszary, kaponiery i przeciwskarpy – wznoszono z cegły. Forty łączyła z zapleczem – Cytadelą sieć dróg fortecznych, kolei wąskotorowej i łączności. W 1893 powstał, pierwszy na ziemiach polskich, oddział aeronautyczny, wyposażony w balony obserwacyjne. Dowodem na technologiczne zapóźnienie Rosji jest fakt, iż w momencie ukończenia, były to fortyfikacje przestarzałe.

Pierwszą modernizację fortów przeprowadzono w latach 1894–1900. Polegała na zastąpieniu najważniejszych elementów zbudowanych z cegły, ich betonowymi odpowiednikami. W pierwszej kolejności chodziło tutaj o przeciwskarpy i kaponiery. Stropy innych obiektów wzmacniano betonem.

Na przełomie XIX i XX w. powrócono do dawnej koncepcji, tzw. "trójkąta fortecznego". Koncepcja polegała na oparciu obrony zachodnich rubieży cesarstwa, na dużym zgrupowaniu twierdz. Narożniki trójkąta stanowić miały: Modlin, Zegrze i Warszawa, a boki miało uzupełniać 7 fortów.

Doświadczenia z przegranej wojny z Japonią, w latach 1904–1905, wywołały w rosyjskich kręgach wojskowych przekonanie, że armia rosyjska winna koncentrować się poza obszarem Królestwa, by mieć więcej czasu na mobilizację. Efektem tego było wydanie w 1909 rozkazu, o likwidacji wszystkich z wyjątkiem Osowca i Modlina, twierdz rosyjskich na tym obszarze.

Równocześnie podjęto decyzję o kolejnej rozbudowie Modlina, by mógł stanowić on, w wypadku wojny, punkt oporu na głębokich tyłach wroga. Decyzja o likwidacji nie była konsekwentnie przestrzegana, względem niektórych twierdz i niedługo przed wybuchem wojny, ponownie przystąpiono do ich rozbudowy.

W 1912 r., rozpoczęto budowę zewnętrznego pierścienia fortów, złożonego z 11 obiektów, uzupełnianego 12 dziełami pośrednimi i licznymi zespołami prochowni (magazynów amunicji). Forty oddalone być miały od Cytadeli, na odległość od 5,3 do 8,5 kilometra.

Stare forty miały albo uzupełniać obronę, jako druga linia, były wtedy modernizowane do najnowszych standardów, albo stanowić zaplecze mieszkalno-magazynowe, dla załóg. Na szczególnie ważnych odcinkach, zaplanowano budowę trzech grup fortowych ("Goławice", "Carski Dar", "Janówek") - zespołów wzajemnie się uzupełniających.

Projekty fortów oparto na trzech wzorcach: F1909 autorstwa generała Konstantina Wieliczko, F1910 oraz GF1908/12, dla grup fortowych, generała Nestora Bujnickiego. Były to forty ziemno-betonowe, w szczególnie narażonych na ostrzał miejscach, stosowano płytko zbrojony żelazobeton o narysie zbliżonym do trójkąta, bądź trapezu.

Mimo ograniczeń, wynikających z ogólnej kondycji państwa, zawierały szereg nowatorskich rozwiązań, były wśród nich dzieła nowoczesne i bardzo interesujące, z punktu widzenia architektury obronnej, jak np. Grupa Fortowa "Carski Dar".

Posiadały również wady: w porównaniu do istniejących już w fortyfikacji francuskiej czy niemieckiej, nowoczesnych dzieł, np. pierwszych grup warownych, były dosyć schematyczne, dysponowały małą ilością stanowisk do ukrytej obserwacji, itp.

Dodatkowo w chwili wybuchu wojny, posiadały mało elementów pancernych. Chociaż najważniejsze dzieła, jak np. Fort XV miały być wyposażone w wieże artyleryjskie i pancerne stanowiska obserwacyjne, wielu z nich nie zamontowano, a rezygnację z innych wymusiły oszczędności. Do rozpoczęcia oblężenia Twierdzy w 1915, forty nie zostały ukończone.

W wielu z nich widoczne są ślady, pospiesznego doprowadzania do gotowości bojowej, czy nawet budowy prowizorycznych umocnień. Umocnienia te, mimo swoich wad, dawały załodze dobre zabezpieczenie przed ostrzałem, większości ówcześnie stosowanej artylerii i były poprawnie rozmieszczone w terenie.

Mimo nieukończenia i pewnych mankamentów, Twierdza Modlin (Nowogeorgiewsk), ze swoimi 19 fortami i licznymi obiektami międzypola (dzieła pośrednie, prochownie, umocnienia polowe), była jedną z najpotężniejszych twierdz ówczesnej Europy, z dzisiejszej perspektywy także jedną z bardziej interesujących.

Sumy pieniężne włożone w jej modernizację, pozwalały wierzyć, że zatrzyma ona na długo, ofensywę niemiecką. Niestety, stało się inaczej. (Ciąg dalszy nastąpi).

Oprac. Stanisław Cybruch
artyleria, forty, lotnisko, miasto, Modlin, Niemcy, Nowogeorgiewsk, Polska, Twierdza, Warszawa,